Ashwagandha (Withania somnifera), poznata i kao indijski žen-šen, je biljka koja raste na indijskom potkontinentu. Latinski naziv dobila je zbog svog dejstva protiv stresa i napetosti – somnifera znači da izaziva pospanost. Narodni naziv potiče djelimično od neprijatnog mirisa svježeg korena – ashwa znači konj, gandha znači miris, a djelimično zbog vjerovanja da povećava snagu.

Ashwagandha raste kao niski zeljasti grm sa drvenastom stabljikom pri osnovi. Ima sitne, zelene cvjetove u obliku zvona, dok je plod bobica narandžaste boje. Pripada porodici Solanaceae – u kojoj se nalaze i patlidžan, paradajz, krompir, tatula. U Indiji i okolnim zemljama ashwagandha se duže od 3000 godina tradicionalno koristi u ljekovite svrhe. Pripisuju joj se brojna ljekovita dejstva: antiinflamatorno, antimikrobno, kardioprotektivno, imunomodulatorno; pozitivna dejstva kod karcinoma, dijabetesa, artritisa, stresa.

Cvijetu ashwagandhe pripisuju se svojstva afrodizijaka i diuretika (povećano mokrenje). Sjemenke se tradicionalno koriste za povećanje broja spermatozoida i protiv crevnih parazita. Plod se koristi kod čireva, kurjih očiju i drugih kožnih bolesti.
Kao ljekoviti dio biljke u preparatima zastupljenim u zapadnom dijelu svijeta najčešće se nalazi korijen, nekad u kombinaciji sa listom.

Netoksične prirodne supstance koje obnavljaju fiziološku funkciju organizma u periodu stresa zovu se adaptogeni. Ashwagandha spada u grupu adaptogenih biljaka jer sadrži preko 50 aktivnih komponenti od kojih neke ispoljavaju ovakvo dejstvo. Vitanolidi su grupa steroidnih jedinjenja nađenih u ovoj biljci za koja se smatra da djeluju antiinflamatorno i da aktiviraju imuni sistem. Fenolna jedinjenja iz korijena i stabljike ashwagande pokazuju antioksidativan i antibakterijski efekat. Alkaloidi izolovani iz ove biljke ispituju se u razvoju novih lijekova protiv tuberkuloze. Ovim jedinjenjima pripisuju se i pozitivni efekti kod Alchajmerove i Parkinsove bolesti.

Ashwagandha i nervni sistem

Pojedina ispitivanja pokazuju da ashwagandha može pomoći u smanjenju stresa i napetosti. Smatra se da ovaj efekat djelimično ispoljava uticajem na nivo kortizola i testosterona. Drugi predloženi mehanizam dejstva povezan je sa njenim antioksidativnim i protivupalnim dejstvom.
Nekoliko studija sprovedenih u Indiji ukazalo je da ashwagandha može pomoći kod nesanice, povećati koncentraciju i pamćenje.

Pozitivan efekat kod Parkinsonove i Alchajmerove bolesti ashwagandha pokazala je na životinjskim modelima i u prekliničkim studijama. Kliničke studije na dovoljnom broju ispitanika su neophodne kako bi se ashwagandha mogla sa sigurnošću preporučiti osobama sa ovim dijagnozama.
I dalje ne postoje studije na dovoljno velikom broju ljudi koje bi sa sigurnošću potvrdile efikasnost ashwagandha preparata u liječenju poremećaja nervnog sistema.

Ashwagandha i imuni sistem

Zbog potencijalnog antiinflamatornog i imunomodulatornog dejstva ashwagandha se tradicionalno koristi za jačanje organizma. Neka ispitivanja na manjem broju ljudi u trajanju od 30-60 dana potvrđuju ovo dejstvo usljed uticaja na urođeni i stečeni imunitet.
S obzirom da je reumatoidni artritis autoimuna bolest, pojedina ispitivanja su usmjerena i prema upotrebi ashwagandhe kod ovih pacijenata.

Antimikrobno dejstvo još nije potvrđeno kliničkim ispitivanjima na ljudima, ali se ispitivanje aktivnih komponenti ove biljke pokazalo korisnim u razvoju novih animikrobnih lijekova.
Dejstvo protiv ćelija karcinoma ispitivano je za nekoliko aktivnih komponenti ashwagandhe. I dalje se ne može sa sigurnošću tvrditi da suplementacija može pomoći u terapiji ove ozbiljne grupe bolesti.
Klinička ispitivanja na manjem broju ljudi pokazala su obećavajuće rezultate u pogledu povećanja snage i mišićne mase kada se ashwagandha koristi u kombinaciji sa treninzima u trajanju od 6-8 sedmica.

Ashwagandha, srce i krvni sudovi

Ashwagandha se tradicionalno koristi u regulaciji nivoa glukoze u krvi što je posebno značajno za osobe sa šećernom bolešću. Iako neka ispitivanja na životinjama pokazuju da postoji naučna osnova za ovakvu upotrebu, ispitivanja na ljudima koja bi ovu indikaciju sa sigurnošću potvrdila nisu sprovedena. Isto se može zaključiti i za upotrebu ashwagandhe u svrhu regulisanja nivoa masnoće u krvi.

Ashwagandha i reproduktivni sistem

Ashwagandha se tradicionalno koristi za povećanje plodnosti, posebno za povećanje broja spermatozoida. Smatra se da ovaj efekat može postići uticajem na stvaranje pojedinih hormona, poput testosterona. Nekoliko malih kliničkih studija potvrđuje ovaj efekat, ali i dalje nema zvaničnih preporuka za korištenje ashwagandha suplemenata za ovu indikaciju.

Kakva je bezbjednost preparata ashwagandhe?

S obzirom na njenu dugogodišnju tradicionalnu upotrebu, medicina pokušava da dokaže tačan način na koji ashwagandha ispoljava sva dejstva koja joj se pripisuju. Problem predstavlja veliki broj aktivnih supstanci koje stupaju u interakciju međusobno, ali i sa drugim lekovima i suplementima. Takođe je potrebno utvrditi mehanizam dejstva kako bi se mogle definisati tačne terapijske ali i toksične doze.

Preparati koji sadrže ashwagandhu u svom sastavu treba da budu standardizovani. To znači da imaju tačno definisane količine aktivnih komponenti. Razlog za standardizaciju biljnih proizvoda jeste razlika u sadržaju supstanci od biljke do biljke. U zavisnosti od vremenskih uslova i sastava zemljišta na kojem su uzgojene, u istoj masi praha korena dvije iste biljke aktivne supstance mogu biti prisutne u znatno različitim količinama.

Iako se neželjena dejstva retko javljaju, ashwagandha kao i svaka druga biljka može imati štetne efekte. S obzirom da može pojačati simptome hipertiroidizma, ashwagandhu ne treba da koriste osobe sa pojačanim radom štitne žlijezde. Zabilježena je i rijetka pojava oštećenja jetre. Zato treba biti oprezan kod osoba koje imaju oštećenu jetru ili uzimaju druge preparate koji mogu štetno delovati na ovaj organ. Ne preporučuje se trudnicama i dojiljama.

Ashwagandha suplementi kod nas i dalje nemaju jasnu zvaničnu preporuku za upotrebu u svrhu poboljšanja zdravlja ili liječenja bolesti i njihovih simptoma. Razlog je to što jedna ispitivanja potvrđuju njihova pozitivna dejstva, dok ih druga opovrgavaju. Biljne proizvode treba koristiti sa oprezom. Zbog kompleksnog hemijskog sastava biljnih ekstrakata ove preparate je teže kontrolisati i ispitivati.

Efekti dugotrajne upotrebe nisu dovoljno ispitani pa ashwagandha suplemente ne treba koristiti duže od 3 mjeseca. Neophodan je i poseban oprez kod osoba koje već koriste propisanu terapiju za pojedina oboljenja. Svakako, kao i kod svih drugih suplemenata, savetuje se konsultacija sa doktorom ili farmaceutom prije primjene ashwagandha ekstrakta.

mr ph. Tamara Devetak